Stel je voor: een kleine gemeente met een prachtig historisch centrum, omringd door weilanden en rivieren. De inwoners kennen elkaar, de lijnen naar het gemeentehuis zijn kort, en de lokale identiteit is sterk. Maar achter de schermen wordt het steeds moeilijker om alle taken goed uit te voeren. De druk op de jeugdzorg neemt toe, de energietransitie vraagt om grote investeringen, en de digitale dienstverlening moet mee met de tijd. Wat doe je dan als gemeente? Ga je samenwerken met buurgemeenten, of kies je voor een volledige herindeling?

Deze vraag speelt in veel regio’s in Nederland. Beide opties – samenwerking en herindeling – hebben hun eigen logica, voordelen en valkuilen. Laten we eens kijken hoe dat in de praktijk werkt.

Samenwerking: Samen sterk, maar apart

Veel gemeenten kiezen ervoor om samen te werken. Ze blijven zelfstandig, maar bundelen hun krachten op specifieke terreinen. Dat kan gaan om afvalinzameling, ICT, sociale diensten of economische ontwikkeling.

Voorbeeld: Smart Delta Drechtsteden

In Zuid-Holland werken zeven gemeenten en drie maatschappelijke organisaties samen onder de naam Smart Delta Drechtsteden. De zeven gemeenten werken samen met de sociale dienst (Sociale Dienst Drechtsteden), de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid en de Dienst Gezondheid & Jeugd. De samenwerking wordt gezien als efficiënt en professioneel, maar inwoners merken er relatief weinig van. Dat is tegelijk een kracht én een zwakte: de samenwerking is minder zichtbaar, maar daardoor ook minder democratisch controleerbaar.

Voorbeeld: Regio Foodvalley

In de regio Foodvalley (Gelderland/Utrecht) werken acht gemeenten samen aan thema’s als gezondheid, landbouw en duurzaamheid. De samenwerking is succesvol omdat er een gedeelde visie is en duidelijke afspraken. Toch blijft het soms lastig om alle gemeenten even actief betrokken te houden, vooral als belangen uiteenlopen.

Voordelen van samenwerking:

• Gemeenten behouden hun eigen bestuur en identiteit.
• Flexibel: samenwerking kan worden aangepast of beëindigd.
• Kostenbesparing (minder meerkosten) en kennisdeling.

Nadelen:

• Besluitvorming kan traag zijn.
• Verantwoordelijkheden zijn soms onduidelijk.
• Verschillen in cultuur en prioriteiten kunnen botsen.

Herindeling: één Gemeente, één Koers

Soms besluiten gemeenten om te fuseren. Ze vormen dan samen één nieuwe gemeente, met één bestuur, één begroting en één beleid. Dit kan zorgen voor meer slagkracht en duidelijkheid.

Voorbeeld: Gemeente Altena

In 2019 fuseerden Aalburg, Werkendam en Woudrichem tot de gemeente Altena. De fusie werd ingevoerd om bestuurlijke kracht te vergroten. De nieuwe gemeente heeft nu meer middelen en een professionelere organisatie. Toch geven sommige inwoners aan dat ze zich minder verbonden voelen met het nieuwe gemeentebestuur, vooral in de kleinere dorpen.

Voorbeeld: Land van Cuijk

In 2022 fuseerden vijf gemeenten in Noordoost-Brabant tot de nieuwe gemeente Land van Cuijk. De herindeling werd goed voorbereid en breed gedragen. De schaalvergroting maakt het mogelijk om grote projecten aan te pakken, zoals woningbouw en mobiliteit. Tegelijkertijd blijft het een uitdaging om de lokale betrokkenheid te behouden.

Voordelen van herindeling:

• Meer slagkracht en professionele organisatie.
• Eén bestuur zorgt voor duidelijke besluitvorming.
• Efficiëntie op lange termijn.

Nadelen:

• Verlies van lokale identiteit.
• Overgang kost tijd, geld en energie.
• Inwoners kunnen zich minder gehoord voelen.

Wat werkt beter?

Er is geen eenduidig antwoord. In sommige regio’s werkt samenwerking uitstekend, vooral als er vertrouwen is en duidelijke afspraken zijn gemaakt. In andere gevallen is een fusie nodig om echt stappen vooruit te zetten. Wat wel duidelijk is: het succes hangt af van de manier waarop het proces wordt ingericht. Betrek inwoners, wees transparant, en zorg voor een gedeelde visie.

Voorbeeld: Samenwerking in de Achterhoek

In de Achterhoek werken acht gemeenten samen aan een gezamenlijke toekomstvisie. Ze delen kennis, stemmen beleid af en trekken samen op richting provincie en Rijk. De samenwerking is succesvol omdat er veel aandacht is voor onderlinge relaties en communicatie. Toch blijft het een uitdaging om de balans te vinden tussen regionale samenwerking en lokale autonomie.

En wat vind ik ervan….

Of gemeenten nu kiezen voor samenwerking of herindeling, het doel is hetzelfde: betere dienstverlening voor inwoners. Samenwerking biedt flexibiliteit en behoud van identiteit, maar vraagt om vertrouwen en goede afstemming. Herindeling biedt duidelijkheid en slagkracht, maar kan ten koste gaan van het lokale karakter. De praktijk laat zien dat beide routes succesvol kunnen zijn – mits goed doordacht en zorgvuldig uitgevoerd.

Toch merk ik een verschil in de attitude van bestuurders en medewerkers bij een herindeling of een samenwerking. Bij een herindeling is iedereen tot elkaar ‘veroordeeld’ en is de deadline voor iedereen duidelijk. Er zit een grote drive achter het proces om de datum van herindelen te halen. Bij samenwerkingen zie je toch vaker dat niet alle neuzen in dezelfde richting staan. En dan stopt zo’n samenwerking na enige tijd. Hartstikke jammer. Vooral ook omdat het meestal negatieve consequenties heeft voor de dienstverlening aan inwoners en ondernemers. En die kunnen er meestal weinig aan veranderen.

Meer weten?

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Eric Leroi via de contactpagina.