In het maatschappelijk debat worden technologische innovaties (zoals robotica) vaak genoemd als oplossing voor vraagstukken in de zorg. In de praktijk lijkt het vooral nog te gaan om kleinschalige experimenten, waarbij organisaties onderzoeken welke rol ‘zorgrobots’ precies kunnen spelen. Het is belangrijk voor gemeenten om aan te sluiten bij dit soort pilots met zorgaanbieders om goed te kijken naar de implicaties voor de zorg, medewerkers en inwoners. De tijd is rijp om het gesprek aan te gaan en kaders te stellen.

De rolopvatting van de ‘zorgrobot’

Sociale zorgrobots kunnen een rol spelen binnen de Jeugdwet en Wmo. Denk bijvoorbeeld aan robots die een vorm van interactie bieden bij eenzaamheid of herinneringen geven voor beweegoefeningen, maar ook bij kinderen met autisme die baat hebben bij de voorspelbaarheid van robots en waarmee interactie en een effectieve leeromgeving wordt gestimuleerd. Uit eerdere pilots zijn al goede ervaringen opgedaan met o.a. knuffelrobots die reageren op aanraking (Paro of Somnox), of robots die ondersteuning bieden bij dagstructuur en taken en herinneringen uitspreken, luisteren en vragen stellen of muziek afspelen (Tessa of Zora). Zie ook het artikel ‘Een robot tegen eenzaamheid’.

Naast ´sociale zorgrobots´ is er ook een onderscheid te maken met technologische innovaties met servicerobots. Denk daarbij aan armondersteuning voor ondersteuning in huishoudelijke taken en hulp bewegen, het aantrekken van sokken, opendoen van deuren of het opmaken van een bed.

In de huidige pilots zijn robots vaak voorgeprogrammeerd. Maar robots kunnen steeds meer gevoed worden met informatie uit sensoren die geanalyseerd worden met zelflerende algoritmen. Dit maakt dat robots in de toekomst steeds complexere taken kunnen gaan uitvoeren in de zorg.

De begeleidende rol van gemeenten

Nieuwe technologieën brengen ook nieuwe vraagstukken met zich mee. Door vroeg aan te sluiten kunnen we de ontwikkeling van robotica in een vroeg stadium begeleiden en toetsen aan onze waarden en ethische kaders. Hierbij kan niet alleen gedacht worden aan de technologie, maar ook naar de context waar die ingezet wordt: wie zijn de actoren, wat zijn de effecten en welke waarden worden er geraakt.

De pilots kunnen leiden tot principes die worden meegenomen in:

• het ontwerp van de zorgrobots
  bijvoorbeeld: de robot moet van een zacht materiaal gemaakt zijn
• in de omgeving waar ze worden ingezet
  bijvoorbeeld: er is een afspraak dat personeel altijd in de ruimte is wanneer de robot wordt ingezet
• in de wijze waarop de robots worden ingezet
  bijvoorbeeld: elke personeelslid wordt getraind voordat hij/zij de robot mag bedienen

Aandachtspunten bij de inzet van ‘zorgrobots’

Naast het aansluiten bij pilot projecten kan een gemeente sturen op waarden en principes middels inkoop. Door eisen en voorwaarden te stellen aan ingekochte diensten en producten. Belangrijk hierbij zijn zowel technische als ethische aandachtspunten.

Technisch

Sommige robots kunnen gegevens verzamelen, bijvoorbeeld door beelden of gesprekken vast te leggen. Het is belangrijk vooraf goed na te denken welke informatie wordt verwerkt en verzameld, maar vooral ook vanuit welk doeleinde. Het is natuurlijk niet gezegd dat een zorginstelling in de praktijk gebruik maakt van deze informatie. Maar als het gebeurt, roept dat nieuwe vragen op over informatiebeveiliging en privacy. Met de juiste vaardigheden en materialen kan een robot gehackt worden. Hierdoor kan persoonlijke informatie of toegang tot de ruimte via de robots worden verkregen.

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) controleert of technologische innovaties voldoen aan wettelijk vastgestelde NEN-normen. Deze gelden niet alleen voor informatiebeveiliging, maar ook voor veiligheidseisen. Denk hierbij aan elektrische schokken of gevaar van beknelling van lichaamsdelen. Het eisen van een NEN-norm certificering maakt vooral duidelijk dat het uitvoeren van een goede risicoanalyse cruciaal is.

Ethisch

Het rapport van het Rathenau Instituut stelt vast dat er ethische aandachtpunten zijn bij de inzet robots.

Menselijke waardigheid

De toepassing van zorgrobotica kan zorgen voor belangrijke ondersteuning. Een grote vraag hoe voelt de zorgvrager zich erbij? Robots kunnen taken zoals voeden en optillen overnemen. Dit kan iets doen met het gevoel van autonomie van de zorgvrager. Wat is een menswaardige behandeling en kan een robot die ook bieden?

“De inzet van robots kan een bijdrage leveren aan menselijk welzijn, maar kan ook tot dehumaniserende situaties leiden.”

Rathenau Instituut

---

Persuasieve monitoring

Een zorgrobot is aanwezig in een omgeving en kan data ophalen om daarop te reageren. In het sociaal domein kunnen bepaalde zorgrobots zich bezig gaan houden met mentale gesteldheid van inwoners. In dat geval levert dit veel informatie op over het dagelijks reilen en zeilen van de inwoners en werpen daardoor vragen op over hun privacy.

Het gebruik van de sensoren of camera worden gezien als een vrijheid beperkende maatregel wanneer deze de bewegingen van een cliënt volgen. Hiervoor is altijd toestemming nodig van cliënt of diens vertegenwoordiger. Desalniettemin ligt doelverschuiving op de loer. De vraag is namelijk of dergelijke mogelijkheden in de toekomst niet ingezet zullen worden om data te verzamelen voor andere doeleinden.

‘Man out-of-the-loop’

De vraag is welke keuzes robots mogen maken zonder supervisie.
Afgelopen decennia heeft in de zorg vakmanschap de boventoon gevoerd en alleen bij menselijke toestemming kon een systeem een actie uitvoeren. De laatste jaren wordt een vakman/-vrouw steeds meer gevoed met informatie uit systemen.

De laatste jaren kunnen robots op specifieke gebieden veel efficiënter en effectiever data inventariseren, combineren en analyseren. Dit leidt tot de laatste ontwikkeling waarbij het systeem zonder menselijke tussenkomst een beslissing neemt. De mens is ‘out of the loop’.

Een voorbeeld zijn kennissystemen die indicaties/diagnoses stellen aan de hand van een grote hoeveelheid data. Diagnoses/indicaties in het sociaal domein hebben bijna altijd een direct (medisch)gevolg voor inwoners. De vraag die rijst is in hoeverre het ethisch aanvaardbaar is om de verantwoordelijkheid van morele beslissingen neer te leggen bij robots.

Tot slot

Technologische innovatie, zoals een zorgrobot, kan een bijdrage leveren aan de ondersteuning binnen de jeugdwet en de Wmo. Wij moedigen gemeenten aan proactief de dialoog op te zoeken over de principes, (voor-)waarden en eisen die worden gesteld aan zorgrobots.

Meer weten?

Wilt u meer weten, neem dan contact op met Dimphy Severijnen via telefoonnummer 06 25 37 27 03 of via e-mail: d.severijnen@telengy.nl. 

Bronnen

• De Volkskrant. De robot kan een uitkomst zijn met alle tekorten aan personeel. Waarom schiet het nog niet erg op.
• ECP Platform voor de Informatiesamenleving. Aanpak Begeleidingsethiek.
• https://nlaic.com/.
• Kool, L., J. Timmer, L. Royakkers en R. van Est, Opwaarderen – Borgen van publieke waarden in de digitale samenleving. Den Haag, Rathenau Instituut 2017.
• Krijgsman. Over robots in de zorg en nieuwe vragen voor de toezichthouder.